Kaipupuri taonga
ki te ao whānui

Ahakoa ki whea, ka kotahi tātou ki te whakatuarā i tēnei taonga

He pou tarāwaho mō te taiao nā te ohu Mauri Tūhono ki Te Upoko o Te Ika a Māui

© Danny Rood, Truestock
Night Sky over Castle Point, Wairarapa

Reading guide

You can read the full version in te reo or english using the language selector opposite.

For translations you can view the full glossary included.

Tukua te wairua, kia rere
Tukua te mauri, ka oho
Ruruku ki a Ranginui
Ruruku ki a Papatūānuku
Ko tēnei te rangi ka ū
Ko tēnei te rangi ka mau
Ko tēnei te rangi ka ruruku
Ko ēnei tauira o te whenua ki te rangi
I te Taiao ki te Arorangi, i rukutia noa atu.
Tūturu o whiti whakamaua kia tina! Tina!
Haumi e! Hui e! Taiki e!


Nā Sharlene Maoate Davis

Sunrise over Remutaka Range, by Stewart Watson

© Stewart Watson Remutaka Range

He karanga ki te hunga e ngākaunui ana ki te taiao

He karanga ki te hunga e ngākaunui ana ki te taiao huri noa i Te Upoko o Te Ika a Māui

Ki a tātou katoa, huri huri i Te Upoko o Te Ika a Māui. 
Mai i a Ranginui ki a Papatūānuku me ngā whaitua o ā rāua tamariki maha, he mauri tō ngā mea katoa. 
Me whakaū ō tātou ngākau ki te taiao. 
Me whakamihi atu ko tātou ngā tēina ki roto i te taiao, ā, ka haumarutia tātou e ō tātou tuākana. 
Me whakanui ko tātou tātou i runga i ā rātou tū, i ō rātou manawataki. 
He koha ki tēnā, ki tēnā o tātou hei tiaki i te taiao. 
Whakatūwheratia ngā kūwaha kia whakarongo tātou ki a tātou. 
Whakamanatia Te Tiriti o Waitangi, te tūāpapa o ō tātou hononga ki te whenua, ki te tangata. 
Whakapūmautia te mana tiaki o te iwi o tēnei whenua hei rangatira, hei kaitiaki. 
Karangatia ngā pūkenga, ngā matatau, ngā taonga mō tēnei mahi. 
Huihuitia ō tātou tūmanako, mātauranga, rawa hoki hei taonga tuku iho. 
Whiria ō tātou kaha whakarauora kia whatuhia tētehi korowai. 
Kia whai wāhi tēnā me tēnā o tātou ki roto i te mauri o te taiao.
He Mauri Tūhono! 

Pā Tuna Chasm waterfall, Martinborough, by Stewart Watson

© Stewart Watson Wairarapa


Tēnei te tono ki a koutou katoa

He kōrero mō Mauri Tūhono

Tēnā koutou, tēnā koutou, tēnā tātou katoa. He mihi nunui. Nau mai! 

Ko wai mātou? 

  • Ko mātou te ohu Mauri Tūhono ki Te Upoko o Te Ika a Māui. 

  • He rōpū kanorau mātou e whakaaro ana, e mahi ana hoki, ā, nā mātou i urupare te wero a Te Pane Matua Taiao me te mahi tahi ki te mana whenua me Te Papa Atawhai, ki te whakatū i tētehi pou tarāwaho hei hurihanga mō ā tātou hononga ki te taiao o te whaitua o Pōneke, i kīia ai i mua ko Te Upoko o Te Ika a Māui. 

  • Kua whakapau kaha mātou ki te whakakotahi i ō mātou wheako, mātauranga, hononga. 

  • Nā te tini o ā mātou hononga kua whiriwhirihia e mātou ngā whakaaro maha me ngā mōhiohio i waho atu i tā mātou rōpū.  


He aha tēnei mea te pou tarāwaho?

  • Ko tēnei pukapuka tā mātou pou tarāwaho. 

  • Hei pou tarāwaho, e whakaae ana kia nui, kia roa ō tātou whakaaro. He tirohanga roa tō tēnei, ā, e whitu ōna whenu. 

  • Hei pou tarāwaho, he ranga wairua kia rerekē ngā whakaaro me ngā mahi. Ki ō mātou whakaaro, e whitu ngā hurihanga mō te rohe e tutuki ai te pae tawhiti. 

  • Hei pou tarāwaho, ehara tēnei i te mahere mahi. Engari, i whakarāpopotohia e mātou kei whea tātou ināianei me ētehi tauira o ngā momo mahi ka whāia e tātou i ēnei tau tīmatanga. 

  • Hei pou tarāwaho, he mea whakakotahi i te iwi. Ki a mātou, he rārangi kaupapa, huatau hoki te pou tarāwaho hei āwhina i te iwi ki te kimi i a rātou anō i roto i te pikitia nui, ehara rawa i te tohutohu me pēnei, me pērā ki ētehi atu.


Hei wherawhera i tēnei pukapuka 

  • E whakamihi ana mātou ki tēnā iwi, ki tēnā iwi o Te Upoko o Te Ika a Māui i ā rātou ake mātauranga ā-iwi. Kāore tēnei pou tarāwaho i te tuari i tēnei mātauranga. Engari ia, he pou tarāwaho e whakarite ana ki te korowai – he kahu kua āta rangā e raranga ana i ō tātou hiahia, ā tātou mahi hoki ki te manaaki, ki te tiaki anō hoki i te taiao. 

  • E whitu ngā whenu e whakakaupapa ana i te korowai mō te pou tarāwaho – ngā whenu whakapuāwai. Kei ia whenu he whiringa whakaaro mō te taiao o te nāianei me ō tātou hononga ki a ia e tohua ana e ngā whītau – ko te muka ka whakaritea i mua i te raranga kahu. Ko ngā nekeneke o te huringa me ētehi mahi i muri kia tae atu ki reira e tohua ana e ngā hukahuka, ko ngā whakarākai ki runga i te korowai. 


Nau mai – rauora mai

Ko te pae tawhiti mō Mauri Tūhono ko te hāpai i te rerenga rauropi ā-rohe, mō te katoa e noho ana ki Te Upoko o Te Ika. E hia kē nei ngā reo ki tō tātou rohe kia rongohia, he mea nui tō reo. 

Nau mai – haere mai hei ringaringa, hei waewae mō tēnei kaupapa. 

Kia kitea e tātou ngā painga ki roto i te taiao, me huri ō tātou whakaaro i te tuatahi.

He moemoeā
nō te
taiao

© Luca Calderone, Te Whanganui a Tara


He moemoeā nō te taiao

Te puāwaitanga o te taiao ki Te Upoko o Te Ika

Ka pēnei pea te rohe o Te Upoko o Te Ika a Māui ki te whakarongo tātou ki te taiao. He whāinga matua, he whenu e whitu tō te pae tawhiti nei. 


He kaupapa mō te taiao

Ko tā mātou manawanui ki te taiao 

Mauri Tūhono
Ko te āwhina, ko te whakarauora i te mauri o te taiao, o te iwi mā te tuitui i ō tātou kaha 

  • Ko te Mauri te hiringa matua o ngā mea katoa e ora ana ki roto i Te Ao Māori. 

  • He mauri tō ngā tāngata katoa, tō ngā mea katoa ki tēnei ao mārama. Ko ngā āhuatanga o te taiao he mauri ki roto, he mauri hoki tōna, he pūnaha hauropi hoki. 

  • Hei whakaaro mātauranga Māori, ki te ao mārama he tūhonotanga mutunga kore tōna, kāore tētehi mea e mahue i tētehi atu. Ko ngā ritenga me ngā tohu o te taiao he whanaungatanga nō mai rā anō: he whanaungatanga tonu nō tātou, ā, me whakahōnore, me whakapūmau. Ko tā tātou oranganui e tūhono ana ki te ao mārama. 

  • Ehara a Mauri i te inehanga o te hiringa ā-tinana, engari, mā te oranga tinana ka tino kitea e tātou tōna nui, tōna korenga rānei. 

  • Mā te oranga o te rerenga rauropi e hokihoki mai te mauri ā-tinana o te taiao – ā, ka whakarauoratia te mauri o tō tātou ao māori. 

  • Ko te tikanga o Tūhono ko te hono, ko te here, ko te tāwhiwhi. 

  • Pērā i te tauira e whakaata ana i te taiao, ko tā tātou tūhono he hiringa. Hui katoa, me whakahōnore, me whakamihi, me whakarauora, me whakatairanga e tātou te mauri huri noa i tō tātou whaitua. 

  • He tirohanga a Mauri Tūhono ki Te Upoko o Te Ika a Māui mō te katoa, ki ngā wāhi katoa, ki roto i ā tātou mahinga tahitanga. 

Mā te tūhono o ngā tāngata ki te taiao, ka ora anō ai te mauri – mā te kotahitanga ki roto i ā tātou mahi e kōkiri whakamua ai kia puāwai te taiao. 

© Jason Gunn Burton, Te Whanganui a Tara


Te aho o te kahu taiao

Pērā i ngā aho tini o te kahu rangatira, ko te taiao anō tōna rite, mai i a Ranginui ki a Papatūānuku me waenganui hoki he aho e tuitui ana i te taiao ki te ao marama.  

Ko te whānau o ngā atua i mau ki te pō i waenganui i a Ranginui me Papatūānuku, i whāia ko te ao mārama. Ko te puna mārama nei ko ngā whetū tini i roto i te poho o te rangi i te pō. Ka kitea hoki tēnei māramatanga i te ata hāpara, i te wā e tau ana a Tamanui Te Rā me Tāwhirimātea, ngā wai o Tangaroa e totoro atu ana ki te whenua taurikura o Papatūānuku, e ora nui ai ngā hua o Tāne Māhuta. Ko tēnei tūhonotanga ki waenganui i a rangi rāua ko papa ka haere tonu mā ngā ia marama o Hina, e kukume ana i ngā tai o Hinemoana, hei wāhi haumaru mō āna mokopuna. Hui katoa, he oranga o te manawataki o te taiao, o ngā tai whenua rānei o tō tātou taiao. 

E hia kē nei ngā āhua o te mauri. E mārama ana tātou ki a mauri i te wā e tūtakarerewa ana – mauri rere. Pērā anō tātou i te wā e oho ana te mauri – mauri oho. He rerekē rawa atu tēnei i te mauri e moe ana – mauri noho. Nā reira ko te mauri tau he mauri taurite. Katoa ēnei āhua o te mauri e tohu ana i te oranga, i te kanorautanga. I te wā e tau ana, e taurite ana te ia e ngāwari ai te tūhonotanga o ngā hihiri. 

Koinei a mauri tūhono. Ki Te Upoko o Te Ika, e mōhio ana tātou ki ō tātou wāhi kāore e tau ana. E pāorooro ana te reo o ō tātou tūākana. E whakaohongia tātou ki ā tātou mahi tūkino. Pērā i ngā take o te kahikatea, kua karangatia tātou ki te whakakotahi, ki te tūhono ki ngā ia, ki ngā hihiri o te taiao. Mā te kotahitanga e whakaputa ai ngā whakautu kia ora nui te taiao. 

Te aho o te kahu taiao


Ngā whenu whakapuāwai 

E whitu ngā whenu o tēnei pae tawhiti i roto i te pou tarāwaho. 


tātou, mā tātou

Mō te katoa ahakoa ki whea 

  • Ka kōkiritia ki tō tātou whaitua mai i ngā pae maunga o Ruahine ki Te Mātakitaki a Kupe; mai i te awa o Ōtaki ki te wahapū o Te Awarua o Porirua; whakawhiti atu ki ngā pae maunga o Tararua heke whakararo ki Te Awakairangi ki Turakirae; whakawhiti atu ki Te Whanganui a Tara me ngā whanga o te tāone o Pōneke ki Makara, ki Ōwhariu. 

  • Mai i ngā rangi ki ngā tihi o ngā maunga, ki ngā riu me ngā pūwaha, ki te rētōtanga o te moana – mai uta ki tai. 

  • Ki ō tātou iāri, ki ngā tiriti o ō tātou tāone, ki ō tātou pāmu, ngahere, uru huarākau. 

  • Ki ngā ia, ki ngā hihiri o te taiao. 

  • Ko ngā iwi te mana whenua huri noa i tō tātou whaitua. 

  • Ko te huinga tāngata e noho nei, e kaha ana, e whakapuāwai ana mō ake, ake.


Ko te taiao ko au

Ko te taiao ko te manawa 

  • Ko te mana o ō tātou tuākana ka hāpaitia tuatahitia i runga i tā rātou e pai ai, i tā rātou wā hoki. 

  • Katoa ngā tāngata ka tūhono pūmau ki te taiao, i roto tonu i ngā nekeneke o te ao. 

  • Ko te taiao te ngako o ā tātou whakataunga i te mea e mōhio ana tātou ki tō tātou hononga. 

  • Ka mōhio tātou kua tutuki i te oranga o ō tātou whenua, ō tātou wai. 


Tūranga

Ko te wāhi ki a tātou i roto i te taiao 

Our place in te taiao
  • Katoa ngā tāngata ka tūhono ki te taiao me ngā kōrero tuku iho o ō rātou kāinga. 

  • Mārama kehokeho ana ngā tāngata ki te wāhi ki a rātou i roto i te taiao me ā rātou mahi ki te tautoko kia puāwai. 

  • Ko ngā wāhi tapu ki tēnā iwi, ki tēnā iwi ka whakaute, ka tiaki mō ake tonu atu. 


Hononga

Ko tā tātou hononga ki a tātou anō 

Our connection to each other
  • Ka riro mā te katoa te taiao e tiaki. 

  • Ka whakarongo tātou ki te taiao me te mōhio ki ngā pūnaha hauropi rerekē, tā rātou e hiahia ai, ā rātou hua. 

  • Ka ārahina tātou e te mātauranga o te mana whenua, e whakamihi ana ki ā rātou haepapa hei kaitiaki, hei ahikā o te whaitua. 

  • Ka whakapūmautia e ngā iwi mana whenua o te whaitua tō rātou tūhonotanga motuhake ki te taiao mā te hono anō ki ngā wāhi me ngā tikanga. 

  • Ka tautokohia e te whakawhanaungatanga te tūhonotanga o te hapori ki te taiao, ki ngā wāhi, ki ngā takiwā. 


Māramatanga

Ko tā tātou e mōhio ana e pono ana 

What we know to be true 
  • E mōhio ana, e matapopore ana tātou ki te rētōtanga o ngā whakamārama o te taiao; pērā i te mātauranga Māori, pūtaiao, whakamahi i te whenua me te wai, whakarauoratanga, hauhaketanga, ō tātou tairongo me ngā mahi toi. 

  • E whakaae ana, e mārama ana hoki ki te mana o Te Tiriti ki te tautoko, ki te whakamōhio hoki i ō tātou hononga me te taiao. 

  • Tokomaha ngā tāngata e whakatupu mātauranga ana, ā, hei rauemi he āheinga ki tērā, he tuari hoki huri i te whaitua me ngā uri whakaheke. 

  • Ko ngā haepapa mō ngā kaitiaki o te mātauranga Māori ka hāpaitia i runga i ngā kawa, i ngā tikanga o te mana whenua.


Te Pātaka

Ko te taiao te pātaka 

Te taiao is the storehouse
  • He taiao nui te ora, koia te pātaka matua o tō tātou whaitua. Ka whakakī, ka ukauka, ka tiaki i te mea kāore i tua atu mō tō tātou āpōpō. 

  • Ka tiakina he pātaka e puāwai ana i te mea e tūhono ana, e ora nui ana ngā wāhanga katoa o te taiao. 

  • Ka whakamaheretia, ka tiakina, ka whakatupuria ā tātou rawa. 

  • Ko te mahi a te hapori ka tautokohia ki te manaakitanga. 

  • Ka whakamaua ā tātou mātauranga, kōrero hoki, ā, ka tuaritia anō nei he kākano mō te āpōpō. 


Te Manawaroa

Te manawaroatanga o te taiao 

Te taiao endures
  • Me ngākau titikaha tātou ki te aroha ki te taiao. 

  • Ka kā tonu ngā ahikā, ka moruki, ka manawanui i roto i ō tātou kaha mō te taiao. 

  • Hei tangata o te huringa, ko tātou kei te whakarauora i te taiao i runga i tā tātou mahi mō te āhuarangi. 

  • Ka kōtuia ngā whakahaere, he wāhi me te wā ki te whiriwhiri i ngā tūmanako, whakatā rānei kia mau tonu te kaha kia ukauka, kia tohatoha, kia arotahi anō hoki. 

Te Whakamata

Hei tīmatanga
i te raranga

© Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae


Te Whakamata

Hei tīmatanga i te raranga

I runga i ngā whenu whakapuāwai, ka whakarite i te pikitia o te nāianei, ngā hūnuku ki te pae tawhiti me ētehi tauira mahi e tutuki ai ngā hūnuku.  

Looking northwards to Mana Island and Kapiti Island over Mākara, by Owen Calder

© The Capital Kiwi Project, Mākara


Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

E tohu ana a Ngā whītau i te āhua o tō tātou whaitua ki Te Upoko o Te Ika a Māui, i ngā māramatanga o te nāianei. E akiaki mātou i a koutou ki te whiriwhiri i tō ake tāone, ngā wāhi pātata ki tō ake nohoanga me te whakaaro ki te āhua o te taiao, o mua, o nāianei. 


Nekehanga whakamua 

Kua whakarongo mātou ki te taiao, ki te hunga tiaki hoki, ā, ko ēnei ngā panonitanga matua e whakapono ana mātou kia tika ai ō mātou whakaaro, ā mātou mahi ki te whakatutuki i tā tātou pae tawhiti. 

E matapae ana ko Mauri Tūhono he kaupapa whaitua mō te taiao, mō te tangata ahakoa ki whea. He pou tarāwaho tēnei hei āwhina i te tangata kia kitea tā rātou koha ki te pikitia nui, kaua hei rārangi tohutohu i te tangata me aha ia. 


Ngā hukahuka

Hei tauira mahi 

Hei āwhina i te tangata kia mōhio me pēwhea te whakatinana i tēnei pou tarāwaho, e whai ake nei ētehi tauira mahi e whakaatu ana i te hūnukutanga ki te whāia e tātou. He tohu noa iho ēnei, ehara ēnei i te tono ōkawa. 

tātou, mā tātou

Mō te katoa
ahakoa ki whea

Ko te Tuna te whenu tuatahi, ‘Mō tātou, mā tātou’. Ki roto i tēnā whaitua, i tēnā iwi, i tēnā hapū, ko te tuna tētehi mea nui o te kai, o te mātauranga, o ngā tikanga, ā, he kaitohu hoki i te hauoratanga o te pūnaha hauropi. Ko te tūtakitanga tuatahitanga ki te tuna e kore e warewaretia, ā, he āhuatanga o te tuakiri, o te ūkaipō hoki ki tō tātou kāinga o Aotearoa. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei?

  • He rawe te whaitua o Te Upoko o Te Ika a Māui, engari anō te taiao. He maha ngā kararehe taketake, me ngā wāhi e noho ana rātou e raruraru ana. Ko te kounga o ēnei wāhi e hāngai pū ana ki te kounga o ō rātou mauri. Ko te ukauka, ko te whakarauora mauri, he mahi mā te katoa ki ngā wāhi katoa. 

  • Tokomaha ngā tāngata e hono ana, e tiaki ana i te taiao. Hei mahi tonu i tēnei mahi me tautoko ake i a rātou, ā, kāore anō kia whakaritea tētehi wāhi kia hono atu te marea. 

Tuna in a backyard stream in Wairarapa, by Jason Gunn Burton

© Jason Gunn Burton, Wairarapa

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Tautokohia te mana whenua me ngā kaupapa ā-hapori ki te āwhina ki ngā wāhi ki te whakapakari ake i te rerenga rauropi huri noa i te whaitua, mai uta ki tai, mai i ngā maunga ki te moana.

  • Āta toro atu ki te whakapakari whanaungatanga ki waenga i ngā rāngai me ngā tāngata kāore i te tino aro ki tēnei mahi.

Zealandia and Wellington City from air, by Rob Suisted

© Zealandia, Te Whanganui a Tara

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • Kia nui ake te tautoko ki te whakatupu i te toronga ki te rohe me te hononga ki ngā mahi whakarauoratanga ā-hapori, mai i te iāri ki te taiao.

  • Poipoia ngā ara hou, auaha hoki mō ngā whānau, hapū me te hapori ki te tūhono ki te taiao.

  • Whakamaheretia he rautaki e whakaatu ana i ngā take nui mō te taiao, mō ngā awa me ngā takutai, te āhuarangi me te oranganui o ngā tāngata.

  • Whakamātauria he kawenga whakawhitiwhiti e auaha ana ki waenga i ngā tāngata katoa o te whaitua, e whakakaha ana i tā rātou tūhonohono ki ngā wāhi, ki te tangata anō hoki e hīkaka ake ai ki te tiaki i te taiao.

Harore at Kapiti Island, by Manaaki Barrett

© Manaaki Barrett, Kapiti Island

Ko te taiao ko au

Ko te taiao
ko te manawa 

Ko te tikanga o te kapowai ki roto i te whenu ‘Ko te taiao ko au’ e tohu ana i tōna whanaungatanga ki te hauoratanga o te wai māori, i te mea ki te nui ngā kapowai, e mea ana, he mā, he ora nui nō tērā kāinga. He maha ngā momo kararehe huri i a Aotearoa e tata ana ki ngā rēpō me ngā wai māori. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

  • Me tuatahi ko te mana o te taiao. E huri ana ngā whakaaro o tūmatanui engari anō ā tātou whakataunga, he pōturi tonu. 

  • Ko te mātauranga e pupuru ana i te mana whenua, te puna mātauranga nui i waenganui i ngā hekenga whakatupuranga e pā ana ki ō tātou pūnaha hauropi, e aukati ana ki te whakatau take, ā, e whai pānga ki te kounga o ngā whakataunga i te wā. 

  • Kua motukia e ngā tāngata ā rātou taura here ki te taiao, ā, tērā pea kāore e mōhio me aha ia ki te karo i ngā raruraru. 

Kapowai at Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae, by Ngā Manu Nature Reserve

© Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Whakakorehia te pōhēhē e pai ana te huarahi ki mua, tēnā, whakamāramatia he tikanga whakaora.

  • Toro atu kia nui ngā āheinga mō ngā tāngata kanorau, mō ngā tāngata whānui ki te rongo i ō rātou tūhonotanga ki te taiao.

  • Whakaaweawetia ngā whakataunga kia tōmua ko te mana o te taiao, māna tātou e ārahi kia ora anō te taiao.

  • Whakapakaritia te mana whenua i runga anō i tō rātou mōhio ki te mātauranga ki te tiaki, ki te haumaru i te taiao.

Stream winding through native bush in Tararua Range, by Stewart Watson

© Stewart Watson, Tararua

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • E whakaatuhia ana a Tūhono inā:

    • Whakapakari ake tō te iwi, hapori, kaitiaki whakaaweawe e tika ai te whakatinanatanga o ngā kaupapa here ā-kāwanatanga (pērā i ngā mātāpono i Te Mana o te Wai) me Te Mana o te Taiao ki roto i tō tātou whaitua 

    • ka āta whakaraupapa i ngā whakaarotau kaupapa here e whakaatu ana i te hauora me te oranga nui o te taiao tōna tuatahi. Ka tū tērā hei whakakaupapatanga i ngā whakataunga whakawhanake ā-ōhanga, ā-pāpori, ā-ahurea.

Pekapeka nestled in tree hollow at Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae, by  Ngā Manu Nature Reserve

© Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae

Ko te wāhi ki
a tātou i roto
i te taiao 

Ko te whenu Tūranga e tohua ana e Te Pae Māhutonga, i te mea koia te kāhui whetū ki tō tātou kāpehu o te Moananui ā-Kiwa ki te whakahoki atu i a tātou ki te kāinga. E tūhono ana tātou mā te kāhui o Te Pae Māhutonga ki ngā hau i te tonga, he tohu nui ki ētehi o tātou kua noho ki ngā taha tai o Te Upoko o Te Ika a Māui. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

  • Ahakoa kua tiakina ētehi wāhi mō te whāomoomo te take, me pēnei te tiaki mō ngā wāhi katoa. 

  • Ahakoa ki whea tātou e noho ana, e mahi ana ki tēnei whaitua, mai i ō tātou iāri ki ngā pātiki, puna kaukau me ngā taunga hī ika, papa tākaro me tahatai, koinei ngā tohu o te kāinga ki a tātou. Kāore anō tātou kia rongo i te nui o te pitomata o ēnei wāhi ki te tautoko ki te kanorautanga o te ora me te tūhonotanga a tētehi ki tētehi. 

  • He momo taonga kia tiakina e tātou, kia mahi tahi huri i te whaitua ki te whakaae atu, ki te tiaki, ki te ukauka, ki te rauora mō te katoa. 

  • Kāore i a tātou te whānuitanga, te hohonutanga o te māramatanga e pā ana ki te whanaungatanga o ngā momo taonga ki tō tātou whaitua me pēwhea hoki e whakahaere ki roto i ō tātou wāhi o ia rā me ō tātou wāhi hirahira. 

  • E mōhio ana tātou kia haere tonu ngā kōrero mō te hihiri o te whanaungatanga ki waenganui i ngā mea taketake, māori, ngā mea āwhina me ngā kararehe kīrearea ki tō tātou whaitua. 

Ruru watching in the night at Kapiti Island, by Manaaki Barrett

© Manaaki Barrett, Kapiti Island

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Whakaarohia tuatahitia, kātahi ka mahi, i tua atu i a ngāi tupu, i a ngāi kīrehe e whakatuma ana me ngā pūnaha hauropi hei kaupapa whakaarotau nui.

  • Poipoia te tūhonotanga, te tuakiritanga hoki o te motuhaketanga o ngā momo taonga tupu, kīrehe nei, tumu whenua hoki, ki ngā iāri katoa ki roto i te whaitua.

  • Whāia kia hou ngā tūhonotanga ki te tiaki, ki te haumaru i ngā wāhi, i ngā tikanga e whai mana ana ki tēnā iwi, ki tēnā iwi i runga i ō rātou kawa, i ā rātou tikanga.

Harakeke in front of night sky at Kapiti Island, by Manaaki Barrett

© Manaaki Barrett, Kapiti Island

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • Mā te mana whenua e kōkiri te mātauranga o te takiwā ki tā rātou e pai ai, ki tā rātou e mahi ai.

  • Hangaia tahitia he rautaki whakahaere kīrearea i runga i te mātauranga ā-iwi me ētehi atu tikanga pai.

  • Me whakaraupapa ngā kaupapa whakarauora a ngā hapori e mōhio pū ana ki ngā tikanga ahurea, e pupuru ana hoki ki te whanaungatanga ki te mana whenua.

  • Whakatūria ngā kaupapa e kukume ana i ngā rangatahi me ngā whānau kia ako rātou ki ngā tohu, ki ngā kōrero o tō rātou kāinga me te āheinga o tō rātou iāri ki te tautoko i te taiao.

  • Whakangaohia ki roto i ngā mahere tauatanga i waenga i ngā whānau, hapū, iwi kia mau tonu ki te mātauranga, kaitiakitanga me te rangatiratanga.

Pūtangitangi ducklings at Mana Island, by Leon Berard

© Leon Berard, Mana Island

Ko tā tātou hononga ki a tātou anō 

E tohu ana a Te Pua o te Rēinga i a Hononga, tō tātou hononga ki a tātou anō mā te mahinga tahitanga. He tuatahitanga mō ngā iwi o Te Upoko o Te Ika a Māui – Rangitāne o Wairarapa, Ngāti Kahungunu ki Wairarapa, Taranaki Whānui, Te Ātiawa ki Whakarongotai, Ngāti Raukawa Te Au ki te Tonga me Ngāti Toa Rangatira ki te mahi tahi mō te oranga tonutanga o tēnei pua puipuiaki ki Te Upoko o Te Ika. I kotahi te mana whenua ki te haukāinga, ki ngā kaitiaki iwi o te ngahere o Pureora, arā, ki a Ngāti Rereahu, ki te whakawhiti i tēnei taonga ki Pōneke. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

  • Mā te whakapaunga kaha o te katoa e tiaki te taiao. Me manawanui tātou i roto i ā tātou mahi. 

  • Me tautoko ake ngā tūao hapori e te rāngai taiao ki te whakapakari i ā rātou mahi. 

  • Me waihanga ētehi āheinga anō kia tūhono te tangata ki te tangata, ki tōna anō taiao. 

  • Me wātea te mana whenua ki te hāpai i tana kaitiakitanga mā tō rātou rangatiratanga me ngā tikanga e tūhono atu rātou ki te taiao. 

  • He tūāpapa Te Tiriti hei whakamārama, hei whakamana i te āhua o ā tātou mahi tahi, o ō tātou whanonga engari kāore i te tino mārama. Ka pā kino pea ki te angitu o ā tātou mahi. 

Pekapeka in flight with pollen on nose after a feed on Te Pua o te Rēinga below at Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae, by Ngā Manu Nature Reserve

© Ngā Manu Nature Reserve, Waikanae

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Me whakaaweawe i ngā reanga whai muri kia pai ake te waihotanga o te taiao ki te āpōpō.

  • Me waihanga ētehi āheinga hou mō ngā tāngata e maimoa ana i te taiao kia ako tētehi i tētehi, ā, kia whakapūmau hoki i ngā whanaungatanga.

  • Kia tika te pūkenga me te raukaha mō te mana whenua me ngā tāngata Tiriti ki te tautoko i tō rātou hononga i runga i Te Tiriti o Waitangi.

  • Whakaaetia ki te hononga o te mana whenua ki waenganui i a rātou anō me te taiao, e whakaatu ana i tō rātou kaitiakitanga, rangatiratanga anō hoki.

Mamaku in Zealandia, by Jason Gunn Burton

© Jason Gunn Burton, Te Whanganui a Tara

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • Whakatinanatia a Mauri Tūhono hei tikanga whakahaere mō ngā wāhi taiao, kia tupu te kotahitanga ki waenganui i te hunga tautoko i te taiao ki roto i te whaitua.

  • Waihangatia he māramatanga tuakana mō te āheinga o Te Tiriti o Waitangi ki te whakapakari i ā tātou mahi mō te taiao me tō tātou whanaungatanga ki a tātou anō.

  • Whakarahi ake i ngā āheinga mō te whanaungatanga ā-tinana, ā-pāpori.

  • Whakatūria ngā ara hautū, tauatanga hoki e āhei ana ngā tāngata katoa ki te whiriwhiri.

  • Tautokohia ngā āheinga whiwhinga mahi huri i te whaitua.

Kōkako at Kapiti Island, by Manaaki Barrett

© Manaaki Barrett, Kapiti Island

Ko tā tātou e mōhio ana e pono ana 

Ko te moko kākāriki te tohu o te whenu Māramatanga. Kei Te Upoko o Te Ika a Māui anake te moko kākāriki. Ahakoa he iti, he mana nui tōna i te mea hei kaitiaki, he tapu. I mua, ko ngā mokomoko ngā kaitiaki o ngā kura huna me ngā wāhi tapu pērā i ngā urupā, i te mea i te wā o te mōrearea, ka auē te moko kākāriki. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

  • Kia toitū, kia whakarauora i te taiao, me whakawhānui tā tātou rautaki. 

  • Kāore anō kia hōrapa te mōhiotanga me pēwhea te mātauranga Māori e whakawhanake, e huri tika te mahi tiaki i te taiao. He mana motuhake tō te mātauranga Māori. 

  • Kei ngā mana whenua ā rātou ake mātauranga ā-iwi. 

  • Kia toitū, kia whakarauora i te taiao me raranga ngā whenu maha o te mātauranga o tō tātou taiao e whakaatuhia ana ki te whaitua: hei tauira, mai i te kaipāmu, kaitiaki rongoā, kaipūtaiao, kaingaki māra, kaiwhakamau kīrearea, tangata toi, ringawera, kaihī ika. 

  • E koke whakamua ana ētehi mahi tiaki o te taiao i runga whenua, i roto wai, engari kia angitu rawa me nui ake te whakamihi me te tautoko kia tere hōrapa ngā painga. 

Moko Kākāriki at Mana Island, by Leon Berard

© Leon Berard, Mana Island

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Whakawhānuitia te titiro hei whakaaweawe i ā tātou mahi whakarauora, tikanga hoki, pērā i te mātauranga Māori, ngā mahinga ā-ringa, ō tātou tairongo, ngā mahi toi.

  • Whakanui ake i te āheinga, i te tuaritanga hoki o tēnei mātauranga huri i te whaitua me te whakaute tonu i ngā kawenga kaitiaki o te mana whenua ki runga i ā rātou mātauranga.

Kākā feeding on Harakeke flowers at Kapiti Island, by Manaaki Barrett

© Manaaki Barrett, Kapiti Island

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • Kia nui ake te āheinga mō ngā ‘kaikōkiri’ ki te tuari i ngā wheakotanga me ngā kōrero mō te taiao mā:

    • ngā huihuinga i te wā 

    • te whakamahere i ngā tūhonohono ki te tatau, ki te whakanui hoki i ngā mahi kua oti 

    • te whakamārama i ngā kōrero hou mō te whakakaha ake i te whakahoutanga 

    • te waihanga tukanga mō te whenua me te wai kia hohonu ake te tūhonotanga.

  • Whakanuia ka tika te mātauranga ā-iwi hei puna mātauranga, hei tikanga, hei oranganui mō te katoa; kia mahi i ngā āheinga kia tupu tēnei.

  • Whakahaeretia ngā mahi o ngā umanga kāwanatanga kia ōrite ā rātou mahi ki te whakakaha, ki te whakarite i te hapori whānui ki te tiaki i te taiao pērā i te:

    • māramatanga ki te rangapūtanga o Te Tiriti o Waitangi 

    • tūwheratanga ki ngā taipitopito, ki ngā pūkenga ki te katoa 

    • mahinga tahitanga i te whakakao raraunga, whakaemi kōrero, mauhanga me te tātari.

Te Pātaka

Ko te taiao
te pātaka

Kua whiriwhirihia a rimurapa ki te whenu Te Pātaka hei kupu whakarite mō te pātaka o te mātauranga i te mea he tūhonotanga hirahira ki ngā kai rangatira me ngā mahinga kai. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

  • Inā tiakina e ngā rōpū ō rātou wāhi, me whai āheinga rātou ki ngā mātauranga rangatira, tautoko ā-tinana me ngā pūkenga. Karekau tētehi pātaka pēnei ki tō tātou whaitua ki te whakaemi, ki te tuari i ēnei rauemi. 

  • Inā itiiti nei te pūtea, ā, e tū motuhake ana ngā kaupapa, kāore e roa te pānga o ngā hua. 

  • Kāore ō tātou kaha i te ārahina e ngā mea e matea ana e te taiao, tae noa ki te mahi tahi ki te whakatutuki i tēnei. 

  • Kua raru ō tātou mōhiotanga ki ngā mōtika o ngā whānau, hapū, iwi hei kaitiaki ki te tiaki i ā rātou mātauranga. 

Rimurapa at Scorching Bay, by Joe Warmington, Mountains to Sea Wellington

© Moutains to Sea Wellington, Te Whanganui a Tara

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Kawea a Te Pātaka hei wāhi whakatupu, hora hoki i ā tātou kōrero mō te taiao.

  • Tiakina te whanaungatanga kia pono, ā, me whakatika ake i ngā whiriwhiringa ki te tuari i te huinga o te mātauranga, pūkenga me ngā wheako hoki.

  • Kia rahi ake te pūtea me te whakakotahi i ngā puna rauemi.

  • Whakamaheretia he ‘taiao oranga’ e tuitui ana i ngā whakaaro, i te titiro tuarea.

Kekeno at Wainuiomata Coast, by Jason Gunn Burton

© Jason Gunn Burton, Wainuiomata Coast

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • Whakaritea kia riro i te pūtea tika mō ngā mahi me tōna whakahaere. Me tautoko tēnei i:

    • te mana whenua, i te umanga, i ngā hononga hapori 

    • tētehi hōtaka mātauranga ki te whakawhanake i te mōhiotanga ki Te Ao Māori, Te Tiriti me ngā kaupapa Māori, ā, he mea whakatairanga i te mana whenua 

    • ngā rōpū e whakahaere kaupapa whakarauora ana e whakatinana ana i te mahi tahi ki waenga i a rātou 

    • ngā rōpū hou me ngā kaupapa mō ngā tāngata kāore e tiaki ana i te taiao i tēnei wā.

  • Whakaritea he tikanga māia mō te pūtea, he tauira mana motuhake, pūtea mahi tahi, whakaitia ngā mahi whakahaere mō te hapori, tautokohia ngā utu matua me te āheinga ki te ako tahi, ki te urutau hoki.

  • Ko ngā kaupapa tōmua me ngā wheakotanga, ngā mātauranga i hua mai kia tuaritia ki te hapori. Tērā pea ko te kaupapa mai uta ki tai tēnei kia hōrapa ki te whaitua.

  • E ai ki ō rātou kawa, ā rātou tikanga, e muramura ana te kanaku o te pātaka mātauranga o te mana whenua ki te tiaki taonga mō ngā uri whakaheke.

Te manawaroatanga o te taiao 

He kupu whakarite a Te Manawaroa o ngā manu tini huri noa i tō tātou whaitua. He tohu i tō tātou kotahitanga ki te whakahoki mai i ō tātou manu. Ko tā tātou e whai nei ko te haumaru i ā tātou taonga, i ō rātou nohoanga i ngā tūraru me ngā wero ki te taiao e mahia ana e te tangata, kia taurikura tonu te noho. 

Ngā whītau

Kei whea tātou ināianei? 

  • He nui te kaha o te tūao ki tēnei whaitua ki te tiaki i te taiao. Engari, kāore i te āta mōhio ki ngā painga o tēnā mahi, o tēnā mahi. 

  • Kia nui ake te tautoko mō ngā mahi taiao kia whanake, kia manawaroa. Mā te mahi tahi i roto i ngā mātāpono, i te whakaarotau, i te hautūtanga mārō hītararī. 

  • Ko te āhuarangi me ētehi atu whakaheke i te mauri o te taiao pērā i te parakino, ngāhorohoro, momo urutomo ka werohia te katoa o te taiao me ō tātou hapori. 

Tīeke at Kapiti Island, by Manaaki Barrett

© Manaaki Barrett, Kapiti Island

Ngā hūnuku whakaora

Nekehanga whakamua

  • Whakarahi ake i te pūtea me te ārahitanga kia mau tonu i te renga o te ahi, kia moroki, kia auaha, kia manawaroa hoki i roto i ā tātou mahi mō te taiao.

  • Whakahaeretia ngā kaupapa kia tuari, kia arotahi ngā tūmanako me ngā whakapaunga kaha.

  • Whakapūmautia a Mauri Tūhono ki roto i ngā mahi āhuarangi.

Wētā punga at Zealandia, by Brendan Doran

© Zealandia, Te Whanganui a Tara

Ngā hukahuka

Hei tauira mahi

  • Kia kotahi tātou ki te whiriwhiri i ngā huarahi pai ake ki te ine, ki te arotake hoki i te tū a te taiao, tae noa ki ngā pānga o ā tātou kaupapa here, whakataunga pūtea hoki.

  • Āta tirohia ngā pānga o te huinga o ngā kaupapa here, whakataunga hoki mehemea e puta ana ngā painga mō te taiao.

  • Whakatairanga i te mana whenua ki te whakatupu tonu i ngā pou tarāwaho, tohu, arotake o te taiao i runga anō i ā rātou whakaarotau, kawa, tikanga.

  • Akiaki i ngā kaupapa mahi tahi huri i te whaitua ki te ako i a tātou anō mā te tuari kōrero, whakawhitiwhiti whakaaro, auahatanga me te whakanui hoki i te angitutanga o te haumaru, o te toitū, o te whakarauora i te taiao.

  • Whakatūria tētehi rōpū, pūnaha rānei e kīia nei ko Mauri Tūhono ki Te Upoko o Te Ika a Māui, ki te whakahaere i te tuituinga o tēnei mahi. Hei tauira:

    • whakatūria he wāhi ā-rohe ki te mahi tahi 

    • āwhina ki te whakatupu i te tūhononga o ngā tūhononga mō te whaitua 

    • whakawhanake, tuari hoki i ngā rauemi, i ngā taipitopito mō te mahi 

    • whakawhāiti, whakapakari hoki i ngā hua o te whanaungatanga i waenganui i ngā iwi, umanga me ngā hapori 

    • whakatairanga, whakaaweawe hoki i ngā whakataunga ā-hapori, ā-whaitua mō te taiao 

    • whakatūria, whakahaeretia hoki ngā kaupapa huri i te whaitua.

  • Āwhina i ngā hapori kia mana, kia wana hoki ngā pānui me ngā wheako mō te taiao huri i tewhaitua;

  • Tautokohia ngā rōpū hapori ki te whakarite mahere tauatanga e whakanui ana i ngā paungakaha o te hapori mō te taiao.

Te Urupare

He whakautu i te karanga

© Manaaki Barrett, Kapiti Island


Te Urupare

He whakautu i te karanga

I tīmatahia a Mauri Tūhono i te wā i hui tahi ai tātou o Te Upoko o Te Ika hei mana whenua, tāngata Tiriti, mātanga, kaihautū rāngai, tūao hapori ki te whiriwhiri i tua atu i ā tātou ake mahi kia nui rawa tō tātou kaha ki te tautoko i te taiao. 

I tū te ohu mahi ki te whiriwhiri i tēnei urupounamu. Nāwai rā ka hua ko te pou tarāwaho i runga i te wā i ako ai tātou i a tātou me te raranga i ō tātou wheako, whakaaro mō te taiao ki tō tātou whaitua te take. 

Engari, e mōhio pai ana mātou he hīkoi noa i te haerenga roa, kia takahia tahitia e tātou katoa.


He aha i muri mai?

Inā whiriwhirihia ana te nui o te whīwhiwhi o te kaupapa rerenga rauropi me te whīwhiwhi hoki o te ohotata o te āhuarangi, ki ngā whaitua, ki te ao whānui, kātahi ka mārakerake te kitea o te whai kia huri ō tātou huarahi. 

He mea ārahi a Mauri Tūhono e te taiao, ka tōmua, ka tōmuri hoki ia i a tātou te tangata. Ahakoa ka tīmata tēnei mahi ki a tātou, e mōhio ana hoki tātou he kaupapa wā roa. Ko ngā mahinga me ngā whakataunga o te nāianei ka whakawiri i te ao ka tuku iho ki ā tātou mokopuna. Me whakaatu ā tātou mahi i tēnei whakaaro. 

Ko tēnei pou tarāwaho ko te tīmatanga o te huinga kaha, o te huinga whakaaro kia arotahi ki ngā whakatupuranga e haere ake nei. E taea ana tēnei mahi tahi ki te pono, ki te tūwhera ā tātou kōrerorero ki a tātou anō. 

Me manawanui tātou ki te whiriwhiri i ētehi kaupapa kia tika te whakatinanatanga o Mauri Tūhono i waenganui i ngā hoa umanga me te hapori whānui. 

Engari ia me mahi hoki tātou, ā, he whawhati tata hoki ētehi kaupapa. Me whakawhirinaki tonu tātou ki ētehi atu tāngata, rōpū hoki i roto i tēnei kaupapa kia waihanga takirua ai ngā hīkoinga ki mua. 

He aha tāu hei koha? Me pēwhea tātou e tautoko i a tātou anō? Me pēwhea tātou e mahi tahi? Tēnā, ki te hoe! Nau mai ki te honohono ki tēnei kaupapa. 

© James Coleman,  Te Awakairangi

He tohu

Ko tā mātou tohu e whakarite ana i te whatu, i te raranga o tētehi korowai e whakarākaitia ana tō tātou whenua ki ngāi tupu, ki ngāi kīrehe, mō tātou, mā tātou. 

Ko ngā āhua ko takarangi, ā, ko ngā whenu ko whakapuāwai. Ko ngā āhua e rua o takarangi e tohu ana i a Ranginui rāua ko Papatūānuku. Ki waenganui ko te kaupapa o whakapapa me te mātauranga onamata, inamata hoki ki te tiaki i te taiao. Hui katoa, ko ngā whenu whakapuāwai e tohu ana i tō tātou tūhonotanga ki te taiao, ā, ko ngā whenu takitahi ko ngā hau e whā i ngā tōpito katoa o Te Upoko o Te Ika a Māui ka kotahi. 

Takarangi

E whakarite ana te takarangi i te āhua o hine, o tāne o Ranginui rāua ko Papatūānuku. Ko te ao ki waenganui i te tohu e rite ana ki te kaupapa o whakapapa. He mea honohono i a tātou ki te whakaaro kia ao mai ki roto i te ao, kia kawea te mātauranga o onamata, o inamata kia kotahi. Ka kitea nuitia ki ngā taurapa, ā, he tohu nui i tā tātou haerenga kotahi ki te tiaki i te taiao. 

Ngā whenu whakapuāwai 

E whakarite ana ngā whenu whakapuāwai i te kotahitanga o ngā hau e whā, arā, ngā tāngata katoa o Te Upoko o Te Ika a Māui ka kotahi. Ko ngā whenu whakapuāwai ko ngā whenu o tō tātou korowai. He tohu tēnei i tō tātou tūhonotanga ki te taiao, ki a tātou anō hoki.

Kuputaka

Mō ia kupu, he whakamārama motuhake ēnei, ā, me whai whakamārama anō i tō mana whenua: iwi, hapū, marae.

ahi kā: tribal fires of occupation

aho: weft (cross-threads of weaving or woven garment)

au: I or me

harore: mushroom

Hina: Personification of the moon

Hinemoana: Female atua of the sea

hononga: connection; relationship; bond

hukahuka: adorning tassel

hūnuku whakaora: shifts of transformation

kahu: an adorned, woven muka garment or cloak

kaipupuri: holder (of something sacred or important)

kaitiaki: guardian

kaitiakitanga: guardianship

kapowai: dragonfly

karakia: invocation; affirmation

karanga: formal or ceremonial call of welcome

kararehe kīrea: pest species

kaupapa: purpose; issue; initiative; proposal

kawa: protocol

kekeno: New Zealand fur seal

korowai: finely-woven cloak

mai uta ki tai: from inland to sea

mana whenua: tribal authorities of the land: in the Wellington Region, these are Rangitāne o Wairarapa and Kahungunu ki Wairarapa in the Wairarapa; Ngāti Raukawa Te Au ki te Tonga, Te Ātiawa ki Whakarongotai and Ngāti Toa Rangatira in Kapiti; and Ngāti Toa Rangatira and Taranaki Whānui in Wellington

manawaroa: resilience; fortitude; stamina; endurance

māramatanga: understanding; insight; meaning; enlightenment

mātauranga: traditional knowledge, systems and practices

mātauranga ā-iwi: tribal knowledge, systems and practices

mātauranga Māori: traditional Māori knowledge, systems and practices

mauri: vital life-force energy; essential source of all vitality; quality of life

moemoeā: vision; dream; aspiration

moko kākāriki: Wellington green gecko

mokomoko: a general term for lizards, skinks and geckos

mokopuna: grandchild; descendants

mōrearea: danger or dangerous

ngā hau e whā: four winds

ngā kīrehe: fauna

ngā tupu: flora

pānui: read; announce; declare

Papatūānuku: earth; earth mother

pātaka: storehouse

pekapeka: bat

pou tarāwaho: framework

puāwaitanga: flourishing; blossoming

pūnaha hauropi: ecosystem

rangatahi: young people

rangatira: esteemed and revered tribal leader or authority

rangatiratanga: exercise tribal authority and autonomy

Ranginui: sky; sky father

rimurapa: bull kelp

rauora mai: energise

rongoā: traditional Māori healing knowledge, systems and practices

taiao: natural world, environment

takarangi: stagger; unstable

Tamanui te rā: sun

Tāne mahuta: atua of the Forest and everything within within

Tangaroa: atua of the sea

tāngata Tiriti: people of the Tiriti of non-Māori origin

taonga: treasure; valuable objects, phenomenon; resources, ideas or techniques

tātou: we, us (three or more people), inclusive of the speaker

taurapa: stern-post of a canoe

tautoko: support

Tāwhirimātea: atua of the winds

tāwhiwhi: entwine

te ao Māori: Māori world

tēina: younger siblings; junior relatives

te mana o te taiao: the authority of the natural world

Te Mātakitaki a Kupe: Cape Palliser

Te Tiriti: The Tiriti (referring to the Māori version of the Treaty of Waitangi)

Te Upoko o Te Ika a Māui: The Head of the Fish of Māui (Wellington Region)

tikanga: traditional practice; customary law

tīmatanga: beginning; opening; introduction

tuākana: elder siblings; senior branch of family

tūhono: connect; connection

tumu whenua: foundation soils

tūranga: foundation; standing; position; stance

urupare: to respond, reply or answer

whaitua: region

whakamata: the first line and foundation of a woven cloak

whakamutunga: ending; closing; conclusion

whakapuāwai: to make flourish; bloom; come to fruition

whakawhanaungatanga: establishing relationships

whakatuarā: backbone support

whāomoomo: conversation

whenu: strand; warp (length-wise threads of a woven garment)

whetū: stars

whītau: flax fibres

Kei ngā manukura,
tēnā koutou

He mihi maioha 

Mā pango, mā whero e oti ai te mahi. Ka nui te mihi atu ki ngā ringaringa, ki ngā waewae i whakatuarā i tēnei wāhanga o te kaupapa. Nā te ngākau titikaha, nā te manawaroa i ea ai ngā mahi. Tēnā tātou katoa. 

He hiahia nō mātou ki te mihi maioha atu ki ngā tāngata katoa i takoha mai ki tēnei wāhanga tuatahi o te haerenga. 

Mā te kura taiao 
Tēnei kura nui, tēnei kura roa 
Kia horahia te mauri ora ki runga 
i te mata o te whenua. 
Ka rongo te pō, ka rongo te ao 
Whiti, whiti, tau mai te mauri 
Haumi e! Hui e! Taiki e! 


Nā Sharlene Maoate Davis

Sunset at Mana Island, by Leon Berard

© Leon Berard, Mana Island